Di chúc và những tranh chấp dễ xảy ra khi không có di chúc

Di chúc là công cụ pháp lý quan trọng để cá nhân thể hiện ý chí về việc phân chia tài sản của mình cho người khác sau khi qua đời. Mục đích của di chúc không chỉ là chuyển quyền tài sản mà còn nhằm hạn chế tối đa tranh chấp trong gia đình, giữ gìn hòa khí và bảo đảm quyền lợi cho những người phụ thuộc. Tuy nhiên, tại Việt Nam, nhiều người vẫn chưa có thói quen lập di chúc, dẫn đến nhiều vụ tranh chấp kéo dài, ảnh hưởng nặng nề đến tình cảm gia đình và tài sản.

Bài viết này phân tích khái niệm di chúc, các dạng di chúc phổ biến và những tranh chấp dễ phát sinh nhất khi một người chết mà không để lại di chúc.

Khái niệm và vai trò của di chúc

Theo quy định pháp luật, di chúc là sự thể hiện ý chí cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết. Di chúc có thể được lập bằng văn bản hoặc bằng miệng, nhưng hình thức văn bản được khuyến nghị vì có giá trị pháp lý rõ ràng, hạn chế tranh chấp và dễ chứng minh ý chí của người lập.

Vai trò quan trọng của di chúc gồm:

• Giúp người chết định đoạt tài sản theo mong muốn.

• Bảo đảm quyền lợi chính đáng của người phụ thuộc, ví dụ: con nhỏ, vợ/chồng, người tàn tật.

• Giảm thiểu xung đột giữa những người thừa kế.

• Tránh tình trạng tài sản bị phân chia không hợp lý do áp dụng thừa kế theo pháp luật.

Trong thực tế, một bản di chúc hợp pháp giúp gia đình tiết kiệm nhiều thời gian, chi phí, đồng thời giảm căng thẳng trong thời điểm nhạy cảm.

Các điều kiện để một di chúc hợp pháp

Một di chúc có hiệu lực khi đáp ứng các điều kiện:

• Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt khi lập.

• Không bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép.

• Nội dung không vi phạm pháp luật, không trái đạo đức xã hội.

• Hình thức phù hợp quy định pháp luật.

Di chúc bằng văn bản có thể gồm: di chúc viết tay, di chúc có người làm chứng, di chúc có công chứng hoặc chứng thực. Trong đó, di chúc có công chứng/chứng thực là bảo đảm pháp lý cao nhất, hạn chế rủi ro bị tuyên vô hiệu do tranh chấp.

Thừa kế theo pháp luật khi không có di chúc

Khi một người chết mà không để lại di chúc, toàn bộ tài sản được chia theo pháp luật. Những người thuộc hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ/chồng, cha mẹ đẻ, cha mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi.

Nếu không còn ai ở hàng thừa kế thứ nhất, tài sản mới được chuyển sang hàng thừa kế thứ hai, gồm: anh chị em ruột, ông bà nội ngoại, cháu ruột… Quy định này đôi khi dẫn đến phân chia tài sản không phù hợp với mong muốn của người đã mất, đặc biệt trong các gia đình có hoàn cảnh phức tạp.

Những tranh chấp dễ xảy ra khi không có di chúc

Khi không có di chúc, sự phân chia tài sản phụ thuộc hoàn toàn vào quy định pháp luật, dẫn đến rất nhiều tranh chấp. Dưới đây là những dạng xung đột phổ biến nhất.

a. Tranh chấp giữa vợ/chồng với gia đình chồng hoặc vợ

Đây là nhóm tranh chấp xảy ra nhiều nhất. Các mâu thuẫn thường gặp:

• Gia đình chồng/vợ cho rằng tài sản là tài sản chung của dòng họ hoặc của cha mẹ để lại.

• Không thống nhất về việc tài sản thuộc sở hữu riêng hay sở hữu chung trong thời kỳ hôn nhân.

• Người còn sống (vợ/chồng) bị cho rằng chiếm đoạt hoặc tự ý quản lý toàn bộ di sản.

Việc không có di chúc khiến Tòa án phải xác minh nguồn gốc tài sản, dẫn đến hồ sơ kéo dài và nhiều mâu thuẫn phát sinh.

b. Tranh chấp giữa các con về tài sản thừa kế

Các con thường tranh cãi về:

• Ai có công nuôi dưỡng cha mẹ nhiều hơn.

• Ai quản lý tài sản khi cha mẹ còn sống.

• Ai đóng góp vào việc tạo lập tài sản.

• Con riêng – con chung có quyền ngang nhau hay không.

Khi không có di chúc, pháp luật chia đều cho những người cùng hàng thừa kế, nên những người cảm thấy mình “có công lớn hơn” thường không đồng ý.

c. Tranh chấp về xác định tài sản chung – riêng

Khi người chết không lập di chúc rõ ràng, việc xác định tài sản thuộc về ai rất phức tạp. Những tranh chấp thường gặp:

• Tài sản do cha mẹ tặng cho riêng nhưng không ghi rõ.

• Tài sản hình thành trước hôn nhân nhưng sau đó được sửa chữa, nâng cấp bằng tiền chung.

• Đất do ông bà cho nhưng không sang tên.

• Tài sản đứng tên một người nhưng được cho là tài sản chung.

Do thiếu bằng chứng rõ ràng, các bên tranh cãi kéo dài, thậm chí khởi kiện nhau.

d. Tranh chấp về người quản lý di sản

Khi không có di chúc, không ai được chỉ định là người quản lý tài sản. Điều này dẫn đến:

• Một người tự ý đứng ra quản lý và bị nghi ngờ chiếm đoạt.

• Các thừa kế tranh nhau ai quản lý vì giá trị lớn.

• Tài sản dễ bị hao mòn, bán trái phép, hư hỏng vì không có người chịu trách nhiệm.

e. Tranh chấp về quyền thừa kế của con nuôi, con riêng

Nếu người chết không để lại di chúc ghi rõ, các vấn đề sau thường xảy ra:

• Con riêng bị gia đình bên kia chối bỏ, không công nhận quan hệ.

• Con nuôi không được biết mình có quyền thừa kế.

• Tranh chấp về việc con riêng có quyền với tài sản riêng của cha/mẹ kế hay không.

f. Tranh chấp về việc chia đất đai

Đất đai là tài sản dễ tranh chấp nhất vì giá trị cao. Các vấn đề thường gặp:

• Một người đang trực tiếp sử dụng đất nhưng bị yêu cầu chia.

• Đất chưa có sổ đỏ hoặc đứng tên người khác.

• Đất thừa kế có phần là đất nông nghiệp, đất vườn, đất ao… không dễ phân chia thực tế.

• Các bên không thống nhất việc bán chia hay chia hiện trạng.

g. Tranh chấp về nghĩa vụ tài chính, nợ chung

Không có di chúc thường dẫn đến:

• Không rõ ai phải trả nợ.

• Một bên cho rằng khoản nợ do người chết để lại nhưng bên khác cho rằng không liên quan.

• Nợ không có giấy tờ, chỉ thỏa thuận miệng.

• Chủ nợ và người thừa kế mâu thuẫn về số tiền, tài sản đảm bảo.

h. Tranh chấp kéo dài, khó giải quyết vì yếu tố cảm xúc

Khi không có di chúc, các thành viên thường để cảm xúc chi phối:

• Cho rằng người khác chiếm đoạt tài sản.

• Ghen tỵ, phân bì công sức chăm sóc cha mẹ.

• Xung đột gia đình sẵn có trở nên trầm trọng.

• Không có người trung gian đứng ra hòa giải.

Một vụ tranh chấp thừa kế không có di chúc có thể kéo dài nhiều năm, thậm chí hàng chục năm, làm mất đoàn kết gia đình và tốn kém chi phí kiện tụng.

Vì sao lập di chúc giúp hạn chế tranh chấp?

Việc lập di chúc mang lại nhiều lợi ích thực tế:

• Xác định rõ ai được hưởng tài sản nào.

• Loại bỏ tranh chấp giữa con riêng, con chung, con nuôi.

• Quy định cụ thể người quản lý di sản.

• Chỉ định người giám hộ cho con chưa thành niên.

• Cam kết rõ ràng về những khoản nợ, nghĩa vụ phải trả.

• Giữ gìn hòa khí gia đình, tránh kiện tụng.

Một di chúc rõ ràng, hợp pháp là bằng chứng thuyết phục nhất về ý chí của người lập, từ đó giảm thiểu rất nhiều xung đột không đáng có.

Lời khuyên thực tế khi lập di chúc

Để di chúc có giá trị và hạn chế tranh chấp, cần lưu ý:

• Lập di chúc bằng văn bản, có công chứng/chứng thực.

• Ghi rõ từng tài sản và dành cho ai.

• Làm rõ tài sản riêng – tài sản chung.

• Nêu rõ người quản lý di sản và người thực hiện di chúc.

• Cập nhật di chúc nếu tài sản hoặc hoàn cảnh thay đổi.

• Thể hiện ý chí tự nguyện, minh mẫn, tránh để người khác can thiệp.

Di chúc càng rõ ràng thì tranh chấp càng ít xảy ra.

Liên hệ Lawscom để được tư vấn chi tiết!